Đạo đối nhân xử thế: Giữ được ‘trung’ và ‘hòa’ thì vạn sự an

Trong đạo đối nhân xử thế thì các sách cổ đều nói về vẻ đẹp của ‘trung’ và ‘hòa’, mà đạo ‘trung dung’ chính là nội hàm chủ yếu của ‘trung’ và ‘hòa’.

• 10 câu nói kinh điển về cách đối nhân xử thế của cổ nhân
• Đối nhân xử thế là gì? Người thời nay đã hiểu sai thế nào?

‘Trung’ và ‘hòa’ là gì?

Trong “Lễ ký . Trung dung” có viết rằng: “Vui mừng, oán hận, bi ai, khoái lạc chưa bộc phát ra thì gọi là trung; khi bộc phát ra rồi mà có thể ước chế được thì gọi là hòa; ‘trung’ chính là bản tính căn bản nhất của mỗi người; ‘hòa’ chính là đạo lý mà mỗi người cần noi theo. Đạt được trung hòa, trời đất yên ổn, vạn vật sinh sôi nảy nở”.

Trong phần “Dung dã” cuốn “Luận ngữ” có viết: “Trung dung chi vi đức dã, kỳ chí hĩ hồ” (Tạm dịch: Lấy trung dung làm cái đức [để tu dưỡng], thì đạt tới cao lắm thay!). Có thể thấy đạo Trung dung cũng không hề tầm thường.

Vậy vì sao lại gọi là đạo Trung dung? Chính là chỉ không nghiêng bên này, ngả bên kia; điều hòa cân bằng mọi việc trong đối nhân xử thế. 

Người xưa có câu: “Cương dịch chiết, nhu dịch khúc” (tạm dịch: Vật cứng dễ bị bẻ gãy, vật mềm dễ uốn cong). Đây cũng là muốn nói con người phải cân bằng giữa ‘cương’ và ‘nhu’; giữ mọi thứ ở một mức độ phù hợp thì mới có thể thuận buồm xuôi gió. Nếu ương ngạnh quá thì gặp nhiều khó khăn trắc trở, nếu mềm yếu quá thì mất đi đạo nghĩa.

Làm gì cũng giữ mức độ vừa phải thích hợp

Bậc trí giả thường nói: Người có ‘cái tôi’ quá lớn hoặc không có ‘cái tôi’ thì đều đáng thương. Cái tôi quá lớn thì sẽ tự cao tự đại, khăng khăng làm theo ý mình, không để ai trong tầm mắt; luôn coi bản thân là trung tâm của vũ trụ; không bao giờ suy nghĩ đến cảm thụ của người khác. Cứ như vậy thời gian dài sẽ trở thành người ích kỷ tự tư, cuộc sống chán chường không lối thoát.

Ngược lại, người không có chính kiến, quá nhu nhược yếu đuối thì sẽ dễ tự ti, lúc nào cũng nghe theo người khác; người khác nói sao thì mình nói vậy, không phân biệt được tốt xấu; hơn nữa lại quá để ý đến suy nghĩ của người khác, giống như là đang sống cho người khác vậy. Cứ như vậy thời gian lâu dài sẽ dẫn đến suy kiệt, cả ngày ủ rũ không sao tươi tỉnh lên được.

Có thể thấy, người có ‘cái tôi’ quá lớn hoặc quá nhu nhược thì đều không nhìn thấy chân tướng của sự việc. Vậy nên phải giữ mọi thứ có chừng mực, cân nhắc tự thân sao cho phù hợp; vừa giữ được ý kiến của mình, vừa cảm thông được với người khác, như vậy thì mới gọi là đạt được ‘trung’ và ‘hòa’.

‘Trung’ và ‘hòa’ là một phần quan trọng trong đạo đối nhân xử thế

Lại nói đến quan hệ giữa người với người. Nếu ở quá xa nhau thì sẽ sinh ra tương tư khổ não; nếu ở quá gần thì lại nhìn nhau không vừa mắt. Vậy nên người xưa mới có câu “Cá để ba ngày mất ngon, khách ở ba ngày mất vui”; hoặc như “viễn hương cận cừu” (xa là bạn, gần là thù). Đây cũng là nói rằng, quan hệ giữa người với người thì nên giữ khoảng cách thích hợp, nên cầu được nét đẹp của ‘trung’ và ‘hòa’.

Ngẫm lại thì mới thấy, đạo ‘trung hòa’ này bao hàm mọi phương diện trong cuộc sống của chúng ta: Khi nấu ăn, cho nhiều muối quá thì mặn, cho ít quá thì lại nhạt; khi thích ăn gì đó, ăn không được thì thèm thuồng, ăn nhiều quá thì lại thấy ngán; khi muốn ngủ, ngủ ít quá thì người mệt mỏi thiếu sức sống, ngủ nhiều quá thì cơ thể đau nhức tinh thần suy nhược. Trong cuộc sống thường ngày, nếu bận rộn quá thì không cảm thụ được niềm vui hạnh phúc; nếu an nhàn quá thì lại thấy mọi thứ vô vị, cũng không làm sao cảm nhận được ý vị của cuộc sống.

Về cảm thụ cuộc sống của con người thì người xưa nói rằng: “Lạc nhi bất dâm, ai nhi bất thương”. Nghĩa là: Vui vẻ mà không phóng túng, đau buồn mà không bi thương. Tức là phải giữ tình cảm có chừng mực, đây vừa vặn cũng là phù hợp với đạo Trung dung. 

‘Trung hòa’ có thể câu thúc đạo đức của con người

Ngay cả khoa học ngày nay cũng công nhận, mọi thứ giữ được trạng thái vốn có của nó là vì đang đạt trạng thái cân bằng về năng lượng. Nếu phân tử mất cân bằng về điện tích thì sẽ dễ phát sinh phản ứng với các phân tử khác và tạo ra chất mới.

Trong tình huống phát triển như vũ bão của xã hội ngày nay, con người thường xuyên sáng tạo ra những thứ mới mẻ. Nhưng rất nhiều thứ trong đó là không phù hợp với tự nhiên, đi ngược với Đạo, phá vỡ sự cân bằng sinh thái; vì vậy mà đẩy trái đất vào tình thế nguy hiểm. Nguyên nhân sâu xa của việc này cũng là từ con người. Con người đã phá vỡ sự ‘trung hòa’, làm mất đi sự cân bằng cần có ở trong tâm; vì vậy mới có thể làm ra những thứ không chuẩn mực và mang tính cực đoan.

‘Trung’ và ‘hòa’ có thể câu thúc đạo đức của con người không rời quá xa Đạo, là một phần quan trọng trong đạo đối nhân xử thế.

Theo Minh Huệ